Напярэдадні Дня вызвалення вязняў фашысцкіх канцлагераў, які адзначаецца сёння, 11 красаіка, мы звярнуліся з пытаннямі да Веры Віктараўны Крэчка (Церахавай), якая жыве ў в. Магілёўцы Зеляневіцкага сельсавета. Гэта вельмі цікавы чалавек. Выдатная маці і бабуля. Бібліятэкар, які ўкладваў у сэрца не аднаго пакалення школьнікаў любоў да гісторыі роднага краю. Аўтар краязнаўчых нарысаў, якія часта з‘яўляюцца на старонках «Раённых будняў» і садзейнічаюць захаванню гістарычнай памяці нашымі землякамі. Але падзеі Вялікай Айчыннай вайны для жанчыны не проста гісторыя: у юныя гады яна адчула на сабе ўсе яе нягоды, прайшла фашысцкае рабства, мае статус малалетняга вязня.
— Вера Віктараўна, раскажыце крыху пра сябе, калі ласка.
— Я звычайны чалавек, са сваімі радасцямі і няўдачамі, з памылкамі, якія часта ўспамінаю і прашу Бога прабачыць мне. Я ніколі нікому не зайздросціла, не помсціла, не прыстасоўвалася. Шаную памяць тых, каго ўжо няма, маю сваё меркаванне, умею дапамагчы ў цяжкую мінуту, але ніколі не імкнулася быць для ўсіх зручнай. Мне падабаюцца людзі добрых спраў.
Нарадзілася ў расійскім горадзе Пскове ў 1934 годзе і лічу яго сваёй калыскай, а вось радзіма мая — Беларусь. Тут я не нарадзілася, але спатрэбілася. І чым больш спазнаю Пружаншчыну, тым больш люблю гэтую зямлю, гэты лясны задумлівы край.
— Падчас Вялікай Айчыннай вайны, бадай, кожная сям’я зведала жорсткасць і пакуты. Якім быў Ваш шлях праз ваеннае ліхалецце?
— Старажытны Пскоў запомніўся мне горкім дзяцінствам. Яшчэ перад вайной мае бацькі рассталіся і я аказалася пад наглядам бабулі і дзядулі. І вось 1941 год. 9 ліпеня Пскоў быў акупаваны. На вуліцах раўлі танкі, нямецкія і фінскія салдаты гойсалі па хатах… Першы жудасны грукат у нашы дзверы запусціў механізм страху ў маёй дзіцячай душы. Памятаю, як немец забраў з камоды пуховыя падушкі, сыходзячы, сарваў са сцяны гітару і кінуў мне пад ногі. Тая «застагнала», нібы маліла аб дапамозе…
Немцы ў горадзе развесілі штандары са свастыкай. Паўсюль — на сценах дамоў, на платах, тэатральных тумбах — стракацелі лістоўкі, тэксты якіх заканчваліся папярэджаннем: «За парушэнне — расстрэл!». Вуліцы пераймяноўваліся, так, напрыклад, былая Кастрычніцкая стала вуліцай Гітлера. Кожны жыхар ва ўзросце 14 гадоў і старэй атрымаў нямецкі пашпарт, у якім стаяла літара «S»: «савецкі чалавек».
Па начах нас палохалі прамяні пражэктараў. Страшэнна гулі самалёты. Налёты здаваліся бясконцымі. На маіх вачах гінуў горад, рушыліся і палалі дамы. Прамым пападаннем снарада быў разбураны і наш дом. Добра, што да бамбёжкі мы паспелі схавацца пад павеццю каля ракі, таму засталіся ў жывых, але ў нас, як і ў іншых пагарэльцаў, не засталося ніякай маёмасці. Пазней нас прытулілі чужыя людзі. А неўзабаве мы страцілі дзядулю. Да вайны ён працаваў на чыгунцы. Аднойчы яго выклікалі ў камендатуру і загадалі суправаджаць цягнік у Германію. Дзядуля адмовіўся. Вярнуўся з камендатуры моцна збіты. І больш не ўставаў… Памятаю яго апошнія словы, скіраваныя да бабулі: «Беражы Верачку…»
Немцы ўсталявалі ў розных месцах горада шыбеніцы і перыядычна ладзілі публічныя пакаранні смерцю мірных людзей. З асаблівай жорсткасцю яны ставіліся да яўрэяў і ваеннапалонных. Неўзабаве пачалі вывозіць мірных жыхароў у Германію. У верасні 1943 года прыйшла наша чарга. Спачатку нас адправілі за калючы дрот сартавальнага лагера, дзе пад адкрытым небам на голай зямлі знемагалі сотні жанчын, дзяцей і старых. Д’ябальскія «жорны» кругласутачнага сартавання працавалі без перапынку.
Неўзабаве нас пагрузілі ў вагоны. Грукат колаў саставу, які вёз нас на захад, да гэтага часу гучыць у глыбінях памяці. Станцыя Крэтынга ва Усходняй Прусіі. Душ. З’едлівая вадкасць трапляе ў вочы. «Нявольніцкі» рынак на плошчы. Паўсюды вазы: «купцы» прыехалі па «жывы тавар». Нас прывезлі на хутар недалёка ад горада Вейвіржэнай. Вялікай гаспадаркай запраўляла жанчына, у якой было трое дзяцей (яе муж ваяваў). Нам выдзелілі месца для жылля ў каморцы, вызначылі фронт работы.
Я працавала ў свіране, перабірала гарох, лушчыла фасолю, пасвіла гусей, карміла курэй. Цяжка было пераносіць насмешкі і крыўды гаспадарскіх дзяцей. Бабуля паспрабавала паскардзіцца гаспадыні, але ў адказ тая адмовілася мяне карміць. Збіраўся нават хутарскі «савет», на якім старыя з суседняга хутара пагадзіліся даваць мне ежу. Хадзіць да іх трэба было праз лес, і па магчымасці бабуля сустракала мяне. Яна імкнулася дагадзіць гаспадыні: баялася, што тая аддасць мяне ў так званы кіндэрхайм — дзіцячы лагер, якіх ва Усходняй Прусіі было шмат. Вось так і жылі-бедавалі, пакуль нас не вызвалілі савецкія танкісты.
— Як вайна паўплывала на Ваш далейшы лёс?
— Пасля вызвалення мы вярнуліся ў Пскоў, які ў вайну перажыў «клінічную смерць» і застаўся жыць, хоць ляжаў у руінах. У горад, у якім да вайны пражывала 63 тысячы чалавек, а пасля вызвалення значылася толькі 143 жыхары. У горад, які паступова ажываў.
Аднак мірныя дні не маглі пагасіць вастрыню перажытага жаху. Зямлянку бачыла не ў кінахроніцы: я ў ёй жыла. Да таго часу, пакуль нас не прытуліла адна добрая жанчына. Бабуля ўладкавалася на працу вартаўніком, і я старалася дапамагчы ёй хоць чым-небудзь. Перакінула торбу праз плячо і пайшла жабраваць. Такіх дзяцей-бадзяг, як я, было шмат. Нас без праблем прапускалі ў палаты шпіталя, дзе ляжалі параненыя, і мы перад імі выступалі: хтосьці чытаў вершы, а я заўсёды песні спявала. Салдаты частавалі нас хлебам і колатым цукрам…
У спякотныя дні я хадзіла з вядзерцам па рынку і прадавала ваду. Даводзілася і на сметніках корпацца, збіраць бульбяныя лушпіны.
Вядома, былі ў дзіцячым жыцці і мінуты маленькага шчасця. На руінах дамоў мы гулялі ў вайну, да слёз аспрэчваючы адзін у аднаго права «не быць немцам». У двары дзяліліся ўсім, нават маленькую цукерку стараліся падзяліць сумленна.
Нашымі цацкамі былі зламаныя стрэльбы, страляныя гільзы, салдацкія каскі, самаробныя лялькі… Але хіба тады хто-небудзь з нас думаў пра тое, што ўсе гэтыя асколкі снарадаў і мін, афіцэрскія планшэты, салдацкія кацялкі стануць музейнымі экспанатамі?
А потым праз Таварыства Чырвонага Крыжа бабулі ўдалося адшукаць маю маці, якая апынулася ў Брэсце, падчас вайны ўдзельнічала ў падпольным руху. Па спецыяльным дазволе мы прыехалі ў Брэст, які тады быў «закрытым» горадам. Пачалося маё новае жыццё з маці і яе мужам, былым камісарам партызанскага атрада, у якога немцы расстралялі жонку і дзяцей. У 1946 годзе наша сям’я пераехала ў Баранавічы. Айчым, на жаль, не здолеў замяніць мне бацьку, але на пэўны час даў мне прытулак і крыху дапамагаў потым, калі ўжо вучылася ў Мінску…
— Кажуць, што час — лепшы лекар, але ці можна выкінуць з памяці ваеннае дзяцінства?
— Наша пакаленне рассталася з дзяцінствам у першыя дні вайны. Доўгі час я, пачуўшы гул самалёта, узгадвала налёты на родны горад і жудасныя разбурэнні. У маіх вушах доўгі час гучалі пранізлівыя словы «русіш швайн», «хэндэ хох», «хальт», «ком цу мір»… Чаму? Чаму я і мае равеснікі павінны былі гэта чуць? Чаму над дымам пажарышчаў вецер насіў абрыўкі адзення ні ў чым не вінаватых людзей? Чаму кожныя шэсць секунд на зямлі гінуў чалавек? Ці можна дараваць катам, якія вырывалі ў палонных вочы, здымалі з людзей скуру, каб зрабіць з яе абажуры ці дамскія сумачкі?
Кожны раз я сустракаю Дзень Перамогі з радасцю і болем у сэрцы. Радуюся, што засталася жывой, хоць смерць падпільноўвала не раз. А боль… Ён застаўся, як памяць аб украдзеным дзяцінстве, аб гібелі родных людзей. Так што адназначна: казаць пра забыццё, пра дараванне не магу…
Гутарыла Алена Смірнова, спецыяліст Пружанскага тэрытарыяльнага цэнтра сацыяльнага абслугоўвання насельніцтва
http://www.budni.by/vera-ceraxava-nasha-pakalenne-rasstalasya-z-dzyacinstvam-u-pershyya-dni-vajny/
